Bosna Hersek enerji sektörü değerlendirmesi

 Bosna Hersek’te birincil enerji kaynakları oldukça zengin bir rezerve sahipolan kömür ve yenilenebilir enerji kaynaklarından hidrolik kaynaklardır.Ülkenin ihtiyaç duyduğu birincil enerji kaynaklarından petrol ve doğalgaz ithal edilmektedir. Ülkenin hidrolik kapasitesinin yanında ayrıca yeni yenilenebilir enerjikaynakları olarak önemli rüzgâr, jeotermal ve bioenerji (özellikle orman varlığından hareketle) kapasitesi bulunmaktadır.

Ülke genelinde hidrolik kaynakların enerji üretimindeki payı dünyaortalamasının üzerindedir: Dünya genelinde hidrolik kaynakların %33’ü kullanılmakta olup elektrik enerjisi üretimindeki payı %16 seviyesindedir. Bosna Hersek hidrolik kaynaklarının %35’i kullanılmakta olup toplam elektrik üretiminin %35’i hidroelektrik santrallerinden sağlanmaktadır.

Ülkenin termik ve hidrolik potansiyeli oldukça yüksektir: Ülkenin kömür rezervlerinin 10 milyar tonun üzerinde olduğu tahmin edilmekte olup çok azı kullanılmaktadır (yıllık ortalama 8 milyon ton). Hidrolik potansiyel ise 6,126 MWh olup mevcut hidroelektrik tesislerin kapasitesinin 3 katına kadar artırılmasına müsait olduğu görülmektedir.

 Enerji piyasasını tam rekabet ve serbest girişim kriterlerine uyumlu hale getirmek için sektöre yönelik reform süreci başlatılmıştır: Bu amaçla kabul edilen “Bosna hersek Elektrik dağıtım, Sistem Düzenleyicisi ve Operatörü” Kanunuyla özerk bir kurum olarak Devlet Elektrik Düzenleme Kurulu oluşturularak, daha sonradan özelleştirilmek üzere, elektrik üretim ve dağıtımından sorumlu olacak ve bölgesel bazda faaliyet gösterecek üç ayrı kamu şirketi kurulmuştur.

 Sektörde faaliyet gösteren küçük hidroelektrik santralleri ve sınai tesis kesiminin kapasitelerini artırma potansiyelleri bulunmaktadır: Bu tarz mikro ve küçük çaptaki hidroelektrik üretim tesislerinin ülke toplam üretiminden aldıkları pay %1.4 seviyesindedir. Baraj gölü gibi büyük yatırımlara gerek duymayarak Bosna Hersek Ekonomik ve Sosyal Durum Profili maliyet avantajı sağlayan ve bu nedenle de ülkenin eşsiz doğasına zarar vermeden kurulabilecek mikro ve küçük boy hidroelektrik santrallerinin sayısının çoğaltılma imkanı oldukça fazladır.

Bosna Hersek enerji talebi artış eğiliminde olup daha da artma potansiyeli taşımaktadır: 2000 yılında 1,915 kWh olan kişi başına elektrik tüketimi yıllar itibariyle artarak 2007 yılında 2,928 kWh ile dünya ortalamasının (2,752 kWh) üzerine çıkmıştır. Enerji tüketiminin kullanıcı sektörlere göre dağılımında ülke ulaşım (%25) ve sanayi kesimi (%25) tüketim payları, AB ortalamalarının (ulaşımda %31, sanayide %28) altındadır. Bir geçiş ekonomisi olarak AB ile entegrasyonun tamamlanması ve sanayi ve ulaşımın daha sağlıklı bir yapıya oturması durumunda ülke enerji talebinde artış olacağı beklenmektedir.

Enerji sektörü hasılası ülke hasılasında önemli bir paya sahiptir: Enerji sektörhasılası toplam GSYİH’nin %5’i seviyesindedir. Ülke hasılası 2000-2008 döneminde reel olarak yıllık ortalama %8.8 artış göstermişken enerji sektörü aynı dönemde yıllık ortalama %4 büyüyebilmiştir.

Enerji sektörü satış hasılası sanayi satış hasılasının ortalama %17’sini oluşturmaktadır: 2003-2008 döneminde sanayi üretimi satış hasılatı yıllık ortalama %17 artış gösterirken, enerji sektörü satış hasılatı da yıllık ortalama %17.4 artışla sanayi üretimi satış hasılatındaki ağırlığını korumuştur.

Enerji sektöründe çalışanlar ücretle çalışan istihdamın %3.4’ünü oluşturmaktadır: Sektörün brüt ücret seviyesi 1,706 KM ile ülke ortalama brüt ücret seviyesinin %42 üzerindedir.

Enerji sektörünün dış ticaret performansı ülke ekonomisi açısından büyük önem taşımaktadır: Bosna Hersek elektrik enerjisi açısından net ihracatçı konumundadır. 2008 yılı itibariyle net ihracat miktarı 1,640 GWh olarak gerçekleşmiştir. Son beş yıl toplamı itibariyle elektrik ihracatının ülke toplam ihracatı içerisindeki payı %5.3 seviyesinde olup 2009 yılındaki payı %8.4 olarak gerçekleşmiştir. Elektrik ihracatının ithalatını karşılama oranı da son beş yıl ortalaması olarak %259 seviyesindedir. Ülke dış ticaret açığının GDP’ye oranının %40’lar seviyesinde olup toplam dış ticaret karşılama oranının %45’ler Bosna Hersek Ekonomik ve Sosyal Durum Profili seviyesinde olduğu düşünüldüğünde enerji sektörüne yönelik yatırımların önemi daha da artmaktadır.

 Enerji sektörünün RCA katsayısı oldukça yüksektir: Enerji sektörü BosnaHersek ekonomisinde dış ticarette rekabet gücü yüksek nadir sektörler arasında yer almakta olup rekabet gücü eğilimi de artma yönündedir.

Ülke elektrik fiyatları artış eğilimindedir: Hanehalkı ve sanayi kesimi elektrik fiyatları yıllar itibariyle hanehalkı lehine artış göstermiştir. Ülke elektrik fiyatları Avrupa Birliği, Euro Alanı ve bazı Avrupa ülkeleri ile kıyaslandığında her tüketici grubunda da en düşük seviyededir. Elektrik satış fiyatlarının düşüklüğü, ülkede yapılacak yatırımlar açısından enerji fiyatlarını cazip bir unsur haline getirmekte, ancak iç piyasaya satış yapacak firmalar açısından iç pazardan ziyade dış pazarlara yönelmenin daha cazip olabileceğini işaret etmektedir.

Güneydoğu Avrupa Ülkelerinin oluşturduğu hinterlandın enerji açığı Bosna Hersek enerji yatırımları için önemli bir fırsattır: 2008 yılı itibariyle Güneydoğu Avrupa Ülkelerinin oluşturduğu hinterlandın toplam elektrik piyasası büyüklüğü 254 TWh olup 22 TWh elektrik açığı bulunmaktadır. Dünya elektrik tüketiminin yıllık ortalama %2.5 oranında artacağı öngörüsüyle hinterlandın potansiyel elektrik talebinin 2015 yılında 302 TWh’ye, 2030 yılında da 437 TWh’ye ulaşacağı beklenmektedir. Bosna Hersek’te gerçekleştirilecek enerji yatırımlarının; komşu ve yakın ülkelerdeki büyüyen pazarlar, bu ülkelerin birim elektrik fiyatlarının yüksekliği, ülkenin elektrik ihracatı ve hinterland bazında gerçekleşen elektrik açığının büyüklüğü faktörleriyle dikkate alındığında, bilhassa dış talep açısından sorun olmayacağı düşünülmektedir.

Ülkenin iklimi ve coğrafi yapısı enerji yatırımları açısından ülkenin termik ve hidrolik potansiyelini destekler niteliktedir: Bosna Hersek coğrafi yapı itibariyle dağlık alanlarının fazlalığı, iklim açısından da metrekareye düşen yağış miktarının fazlalığı ile dikkat çekmektedir. Komşu ülkelerle kıyaslandığında Bosna Hersek, Karadağ ve Slovenya’dan sonra 931 mm ile en fazla yağış alan ülke konumundadır. Bu durum ülkedeki potansiyel hidrolik kaynakların beslenmesi ve sürekliliği açısından olumlu bir gösterge olarak değerlendirilmektedir. Ülkenin Bosna Hersek Ekonomik ve Sosyal Durum Profili Sonuç olarak; Bosna Hersek’in coğrafi konumu, başta termik ve hidrolik olmak üzere elektrik enerjisi üretim potansiyeli, ülkenin enerji sektörünün dış ticaret performansı, yabancı sermayeye ilişkin geliştirilen uygun yasalar, AB’ye entegresyonun hedeflenmesi gibi hususlar dikkate alındığında enerji yatırımları açısından önemli bir yatırım ortamı sunduğu düşünülmektedir. dağlık yapısının özellikle hidroelektrik yatırımlarında su iletim kanallarının kısa tutulmasıyla büyük maliyet avantajı sağlayacağı düşünülmektedir.

Yenilenebilir enerji yatırımlarında HES ve RES’ler maliyet avantajı sağlamaktadır: Yenilenebilir enerji kaynaklarından elektrik üretiminde karşılaşılan birim maliyetler karşılaştırıldığında yapılabilirlik açısından; MW başına 1,625 bin USD ortalama sabit yatırım ve kWh başına 0.013 USD ortalama üretim maliyeti ile HES’lerin daha avantajlı olduğu ve RES’lerin ise jeotermal enerji üretimi ve güneş panellerinin önünde ikinci sırada maliyet avantajına sahip olduğu görülmüştür. Ülkedeki akarsu potansiyeli ve konumları, düşük yatırım maliyetlerine sahip küçük ve orta boy HES’lerin inşasına uygun zemin hazırlamaktadır.

Hazırlayanlar:
Oktay KÜÇÜKKİREMİTÇİ
Ömür GENÇ
Mustafa ŞİMŞEK
Aykut EKİNCİ
Emrah ERSOY
Faruk SEKMEN